نشست‌های رخداد تازه مستند در پروژه‌های نیومدیا

معرفی گروه رخداد تازه‌ی مستند

ارتباط سینما با علوم اجتماعی و به‌ویژه جامعه‌شناسی هیچ‌گاه گسسته نبوده است؛ اما هیچ‌گاه هم این ارتباط همانند سال‌های اخیر در کانون توجه کارشناسان و محافل دانشگاهی قرار نداشته است. سینما محصول صنعتی شدن و مدرنیته است و جامعه‌شناسی نیز در نظر بسیاری متخصصان، علم مطالعه روابط و مناسبات اجتماعی در همان جوامع شهری است که سینما در آنجا پا گرفته است. همه ما بارها و بارها درباره‌ی تأثیرات این مدیوم هنری بر شیوه‌ی زیست و تفکر در جوامع متفاوت شنیده و خوانده‌ایم؛ از منتقدانی که سینما را ابزار تحمیق توده‌ها فرض کرده‌اند، تا دولت‌مردان نگرانِ نفوذ فرهنگ بیگانه که خود جهت تسلط ایدئولوژیک بر دیگران از همین ابزار استفاده می‌کنند. همین دلایل نشان می‌دهد باور به این‌که رسانه‌هایی چون سینما تنها نمایانگر وضعیت موجودند و سهمی در شکل‌دهی به واقعیت اجتماعی ندارند، تا چه حد ساده‌انگارانه است. در رشد و گسترش چنین باورهایی سهم سینمای مستند حتی بیش‌تر از سینمای داستانی است. سینمای مستند اغلب با ادعای ثبت بی‌طرفانه‌ی جهان پیرامون، تلاش داشته است خود را تنها امکان عرضه‌ی واقعیت اجتماعی معرفی کند. ازاین‌رو در تصور بسیاری از افراد، مستندهای اجتماعی با نمایش مناسبات رایج در جامعه و معضلات آن نقش مهمی در آگاهی‌بخشیِ اجتماعی ایفا می‌کنند. اما تلقیِ ذات‌گرایانه از واقعیت که بر این تفکر حاکم است با بازتولید وضعیت موجود، آشکارا راه را برای ادامه‌ی نفوذ و کنترل جامعه از جانب صاحبان قدرت هموار می‌کند. این همان نقد خانمان‌براندازی است که جامعه‌شناسی انتقادیِ امروز، هم بر اسلاف خود، هم بر باورهای منتج از آن اندیشه‌ها که راه به مقوله‌ی بازنمایی گشوده‌اند، وارد می‌کند. پرهیز از اصالت بخشیدن به واقعیت و تلاش برای آشکارسازیِ سازوکار گفتمان‌های قدرت که برسازنده‌ی واقعیت موجودند، عمده راه‌کاری است که جامعه‌شناسان امروزی برای خروج از وضعیت فعلی به مستندسازان پیشنهاد می‌دهند.

مستند جامعه‌شناختی نامی است که طی چند سال اخیر از دل همین تفکر انتقادی برآمده و بر شیوه‌هایی از مستندسازی تکیه دارد که به لحاظ عملکردی و معرفت‌شناختی تفاوت‌های عمده‌ای با شیوه‌های رایج ساخت مستندهای اجتماعی دارد. حاصل ورود نگاه انتقادیِ جامعه‌شناسی به سینمای مستند تنها شکل‌گیریِ گونه‌ای فیلم مستند با عنوان مستند جامعه‌شناختی نیست، بلکه گسترش و انتقال این نگاه به عرصه‌های نقد و نظر است؛ این‌که منتقدان و علاقه‌مندان سینمای مستند بتوانند در تفسیر مقولات واقعیت و بازنمایی با ویژگی‌های رهایی‌بخش روبرو شوند که مداخله و فعالیت را جانشین انفعال می‌کند.

با چنین نگاهی بود که در تیرماه ۱۳۹۴ کارگروه مستند جامعه‌شناختی در اندیشکده‌ی رخداد تازه پا گرفت. هدف از ایجاد این کارگروه صورت‌بندی نظریِ مستند جامعه‌شناختی، آموزش کارگاهیِ آن و ترویج این ایده بوده است. اکنون در دی‌ماه ۱۳۹۵ گرچه این اندیشکده به دلایلی تعطیل‌شده است، اما اعضای کارگروه مستند جامعه‌شناختی در قالب گروه رخداد تازه‌ی مستند، مصمم است فعالیت‌های پیشین را با همان پشتکار و وسواس پی بگیرد. مستند جامعه‌شناختی نامی است که طی چند سال اخیر از دل همین تفکر انتقادی برآمده و بر شیوه‌هایی از مستندسازی تکیه دارد که به لحاظ عملکردی و معرفت‌شناختی تفاوت‌های عمده‌ای با شیوه‌های رایج ساخت مستندهای اجتماعی دارد. حاصل ورود نگاه انتقادیِ جامعه‌شناسی به سینمای مستند تنها شکل‌گیریِ گونه‌ای فیلم مستند با عنوان مستند جامعه‌شناختی نیست، بلکه گسترش و انتقال این نگاه به عرصه‌های نقد و نظر است؛ این‌که منتقدان و علاقه‌مندان سینمای مستند بتوانند در تفسیر مقولات واقعیت و بازنمایی با ویژگی‌های رهایی‌بخش روبرو شوند که مداخله و فعالیت را جانشین انفعال می‌کند.