رخداد تازه‌ی مستند

معرفی گروه رخداد تازه‌ی مستند

ارتباط سینما با علوم اجتماعی و بویژه جامعه‌شناسی هیچ‌گاه گسسته نبوده است؛ اما هیچ‌گاه هم این ارتباط همانند سال‌های اخیر در کانون توجه کارشناسان و محافل دانشگاهی قرار نداشته است. سینما محصول صنعتی‌شدن و مدرنیته است و جامعه‌شناسی نیز در نظر بسیاری متخصصان، علم مطالعه روابط و مناسبات اجتماعی در همان جوامع شهری است که سینما در آنجا پا گرفته است. همه ما بارها و بارها دربارۀ تأثیرات این مدیوم هنری بر شیوۀ زیست و تفکر در جوامع متفاوت شنیده و خوانده‌ایم؛ از منتقدانی که سینما را ابزار تحمیق توده‌ها فرض کرده‌اند، تا دولت‌مردان نگرانِ نفوذ فرهنگ بیگانه که خود جهت تسلط ایدئولوژیک بر دیگران از همین ابزار استفاده می‌کنند. همین دلایل نشان می‌دهد باور به این‌که رسانه‌هایی چون سینما تنها نمایانگر وضعیت موجودند و سهمی در شکل‌دهی به واقعیت اجتماعی ندارند، تا چه حد ساده‌انگارانه است. در رشد و گسترش چنین باورهایی سهم سینمای مستند حتی بیش‌تر از سینمای داستانی است. سینمای مستند اغلب با ادعای ثبت بی‌طرفانۀ جهان پیرامون، تلاش داشته است خود را تنها امکان عرضۀ واقعیت اجتماعی معرفی کند. ازاین‌رو در تصور بسیاری از افراد، مستندهای اجتماعی با نمایش مناسبات رایج در جامعه و معضلات آن نقش مهمی در آگاهی‌بخشیِ اجتماعی ایفا می‌کنند. اما تلقیِ ذات‌گرایانه از واقعیت که بر این تفکر حاکم است با بازتولید وضعیت موجود، آشکارا راه را برای ادامۀ نفوذ و کنترل جامعه از جانب صاحبان قدرت هموار می‌کند. این همان نقد خانمان‌براندازی است که جامعه‌شناسی انتقادیِ امروز، هم بر اسلاف خود، هم بر باورهای منتج از آن اندیشه‌ها که راه به مقولۀ بازنمایی گشوده‌اند، وارد می‌کند. پرهیز از اصالت‌بخشیدن به واقعیت و تلاش برای آشکارسازیِ سازوکار گفتمان‌های قدرت که برسازندۀ واقعیت موجودند، عمده راه‌کاری است که جامعه‌شناسان امروزی برای خروج از وضعیت فعلی به مستندسازان پیشنهاد می‌دهند.

مستند جامعه‌شناختی نامی است که طی چند سال اخیر از دل همین تفکر انتقادی برآمده و بر شیوه‌هایی از مستندسازی تکیه دارد که به‌لحاظ عمل‌کردی و معرفت‌شناختی تفاوت‌های عمده‌ای با شیوه‌های رایج ساخت مستندهای اجتماعی دارد. حاصل ورود نگاه انتقادیِ جامعه‌شناسی به سینمای مستند تنها شکل‌گیریِ گونه‌ای فیلم مستند با ‌عنوان مستند جامعه‌شناختی نیست، بلکه گسترش و انتقال این نگاه به عرصه‌های نقد و نظر است؛ این‌که منتقدان و علاقه‌مندان سینمای مستند بتوانند در تفسیر مقولات واقعیت و بازنمایی با ویژگی‌های رهایی‌بخش روبرو شوند که مداخله و فعالیت را جانشین انفعال می‌کند.
با چنین نگاهی بود که در تیرماه ۱۳۹۴ کارگروه مستند جامعه‌شناختی در اندیشکدۀ رخداد تازه پا گرفت. هدف از ایجاد این کارگروه صورتبندیِ نظریِ مستند جامعه شناختی، آموزش کارگاهیِ آن و ترویج این ایده بوده است. اکنون در دی ماه ۱۳۹۵ گرچه این اندیشکده به دلایلی تعطیل شده است، اما اعضای کارگروه مستند جامعه شناختی در قالب گروه رخداد تازۀ مستند، مصمم است فعالیت‌‌های پیشین را با همان پشتکار و وسواس پی بگیرد.مستند جامعه‌شناختی نامی است که طی چند سال اخیر از دل همین تفکر انتقادی برآمده و بر شیوه‌هایی از مستندسازی تکیه دارد که به‌لحاظ عمل‌کردی و معرفت‌شناختی تفاوت‌های عمده‌ای با شیوه‌های رایج ساخت مستندهای اجتماعی دارد. حاصل ورود نگاه انتقادیِ جامعه‌شناسی به سینمای مستند تنها شکل‌گیریِ گونه‌ای فیلم مستند با ‌عنوان مستند جامعه‌شناختی نیست، بلکه گسترش و انتقال این نگاه به عرصه‌های نقد و نظر است؛ این‌که منتقدان و علاقه‌مندان سینمای مستند بتوانند در تفسیر مقولات واقعیت و بازنمایی با ویژگی‌های رهایی‌بخش روبرو شوند که مداخله و فعالیت را جانشین انفعال می‌کند.
با چنین نگاهی بود که در تیرماه ۱۳۹۴ کارگروه مستند جامعه‌شناختی در اندیشکدۀ رخداد تازه پا گرفت. هدف از ایجاد این کارگروه صورتبندیِ نظریِ مستند جامعه شناختی، آموزش کارگاهیِ آن و ترویج این ایده بوده است. اکنون در دی ماه ۱۳۹۵ گرچه این اندیشکده به دلایلی تعطیل شده است، اما اعضای کارگروه مستند جامعه شناختی در قالب گروه رخداد تازۀ مستند، مصمم است فعالیت‌‌های پیشین را با همان پشتکار و وسواس پی بگیرد.
فعالیت‌های پژوهشی
اعضای کارگروه در گام‌های نخست به صورت‌بندیِ نظری ایده مستند جامعه شناختی پرداختند که در متونی در رسانه‌های متفاوت منتشر شدند. اکنون نیز فعالیت پژوهشی گروه رخداد تازۀ مستند، حول این ایده همچنان ادامه دارد و دامنه‌اش علاوه بر نظرورزی در خصوص این ایده مشتمل است بر:
مرور رویکردهای نظریِ مشابه در این عرصه و بهره‌گیری از آن‌ها برای بسط و گسترش این ایده
تعیین چارچوب‌هایی برای نقد گفتمان مسلط بر سینمای مستند با تکیه بر بینش جامعه‌شناختی
فعالیت‌های آموزشی
شیوۀ آموزشی که در اندیشکده رخداد تازه مدنظر بود، نظریه و عمل را هم‌پای هم می‌دید. بر همین اساس، دوره‌ای که طراحی شد و اجرایش به سال‌های آتی موکول شده بود، مشتمل بر موارد زیر بود که اکنون نیز گروه رخداد تازۀ مستند پیگیر برگزاریِ آن در فرصت مناسب است:
آموزش‌ بینش جامعه‌شناختی
آموزش نظریِ ایدۀ مستند جامعه‌شناختی
آموزش کارگاهی و میدانیِ روش تحقیق جامعه‌شناختی
آموزش کارگاهی و عملیِ مهارت‌های مستندسازی، از جمله فیلم‌برداری، تدوین، صدابرداری، نورپردازی و نظایر این‌ها
فعالیت‌های ترویجی
ترویج ایدۀ مستند جامعه‌شناختی از دیگر اهدافی بود که کارگروه مستند جامعه‌شناختی دنبال می‌کرد. این مهم با برگزاریِ نشست و تولید محتوا در قالب‌های گوناگون دنبال شده بود و گروه رخداد تازۀ مستند نیز به همان شیوه نشست‌ها را ادامه می‌دهد. نشست‌ها اختصاص به نمایش فیلم مستند و گفت‌وگو با سازندگان دارد. انتخاب فیلم‌ها نیز بر مبنای برخورداری‌شان از مؤلفه‌های مستند جامعه‌شناختی صورت می‌گیرد؛ ویژگی‌هایی که این‌جا به‌اجمال و در مقالات متعدد به‌تفصیل آنها را برشمرده‌ایم. با این حال، با توجه به تازه بودن ترم مورد بحث، یافتن فیلم‌هایی که واجد کلیه ویژگی‌های مورد نظر باشند، اگر نه غیرممکن که بسیار دشوار است. بنابراین در انتخاب فیلم‌ها به معیارهای دیگری نیز توجه داریم، از جمله تواناییِ فیلم‌ساز در پروراندن نگاه انتقادی، تعداد نمایش‌های قبلیِ فیلم، و تواناییِ مستند در طرح مباحث تازه؛ هر چند ایجاد تعادل بین این معیارها به‌واقع کار ساده‌ای نیست.
فرم این نشست‌ها نیز، بنا به باور گروه رخداد تازۀ مستند (کارگروه مستند جامعه‌شناختی سابق) به تولید مشارکتیِ دانش، از فرم‌های معمول مبتنی بر سخنرانی و پرسش‌وپاسخ فاصله دارد. در این نشست‌ها تلاش می‌شود فضایی گفت‌وگویی بین عوامل فیلم و حضار فراهم شود. در نهایت ضمن تهیۀ گزارش نشست‌ها نقدهایی نیز با عینک جامعه‌شناختی بر آن‌ها نوشته می‌شود که ضمن انتشار در نشریه‌های عمومی به‌تدریج در وب‌سایت گروه رخداد تازۀ مستند، بازنشر می‌شوند.
در برگزاری دور تازۀ نشست‌های گروه رخداد تازۀ مستند، جمع بزرگی از مستندسازان و علاقه‌مندان به ترم مستند جامعه‌شناختی کمک‌حال گروه‌اند که این امر خود گواهی بر تأثیرات مثبت نگاه انتقادیِ جامعه‌شناسی بر حوزۀ فیلم مستند است.

اعضای گروه رخداد تازۀ مستند
پوریا جهانشاد (سرتیم گروه) / بهرنگ صدیقی / آذر تشکر /شروین مقیمی / رضا حائری / شیرین برق نورد / مهدی باقری

همکاران و مشاوران گروه رخداد تازۀ مستند
زینب تبریزی – هادی شریعتی – زهرا پورجعفریان – مسعود مشایخی – شهاب بلوکی – ناهید رضائی – متین ترکمانی – سام کلانتری – آزادی بیزارگیتی – مینا کشاورز – حمیده گل محمدی – رضوان سرمد

حامیان:
دفتر معماری استودیو ۱۲
موسسه رای بن مستند